Wstęp
Prawo karne w Polsce, a w szczególności Kodeks Postępowania Karnego (KPK), daje obywatelom szereg praw, które mają na celu ochronę ich podstawowych wolności i praw obywatelskich podczas prowadzenia postępowania karnego. W szczególności, te prawa dotyczą osób, które są zatrzymane w związku z podejrzeniem o popełnienie przestępstwa. Niniejszy artykuł ma na celu zanalizować i porównać prawa świadka i podejrzanego w kontekście KPK.
Prawa Świadka
Prawa świadka są nieco inne, a ich celem jest ochrona osoby, która może dostarczyć istotne informacje na temat sprawy, ale nie jest bezpośrednio oskarżona o przestępstwo. Pierwsza ważna uwaga - świadek w czasie składania zeznań ma obowiązek mówienia prawdy, co oczywiście nie znaczy że ma dostarczać policji lub prokuraturze informacji go obciążających (o tym dalej). Obowiązek ten jest zabezpieczany przez art. 233 § 1 k.k. zagrożony karą do 8 lat pozbawienia wolności
art. 233 § 1 k.k.:
Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Ustawodawca przewidział jednak pewne uprawnienia mające chronić świadka w sytuacji gdy musiałby swoimi zeznaniami obciążać sam siebie, osoby najbliższe czy naruszyć istotną tajemnicę zawodową wpisaną w jego zawód. Kodeks postępowania karnego wprowadza więc następujące prawa świadka, o których powinien pamiętać w trakcie przesłuchania:
prawo odmowy zeznań, jeśli przesłuchanie dotyczy sprawy w której osoba najbliższa dla świadka ma postawione zarzuty - (art. 182 § 1 kpk)
prawo odmowy odpowiedzi na pytanie, jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić świadka lub osobę najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe - (art. 183 § 1 kpk)
prawo odmowy odpowiedzi na pytanie z uwagi na tajemnicę zawodową, jeśli zeznania miały by dotyczyć pracy zawodów zaufania publicznego (adwokat, notariusz, radca prawny, doradca podatkowy, lekarz, dziennikarz, etc.)
prawo korzystania z pełnomocnika podczas przesłuchania, w polskim systemie prawnym niestety nie jest bezwzględna, a warunkiem dopuszczenia takiego pełnomocnika jest istnienie interesu przemawiającego za dopuszczeniem takiego pełnomocnika. Jednym z absurdów polskiej procedury karnej jest z kolei badanie tego interesu albowiem organem który ocenia czy świadek ma interes w tym aby w postępowaniu brał udział pełnomocnik jest prokurator (art. 87 § 3 kpk), a więc strona postępowania, która ma swój cel aby dogłębnie wyjaśnić sprawę, a który często jest sprzeczny z interesem świadka, który sprawy albo wyjaśnić nie chce z obawy na mogące się zaraz pojawić zarzuty albo obawia się narażenia osoby bliskiej na odpowiedzialność karną.
Przypomnijmy również, że na odpowiedzialność karną świadek nie może być narażony jeśli pewnych okoliczności nie pamięta. Nie jest bowiem rolą świadka wypełnianie na życzenie prokuratury lub organu luk w materiale dowodowym, więc jeśli jako świadkowie nie mamy wiedzy albo nie pamiętamy przebiegu zdarzenia lub szczegółów o które pyta prowadzący przesłuchanie, powinniśmy grzecznie aczkolwiek stanowczo żądać zaprotokołowania, że tej okoliczności nie pamiętamy ze względu na upływ czasu od zdarzenia.
W ramach ciekawostki wskazać należy, że tylko dwie grupy zawodowe z mocy samej ustawy wyłączone są (tak ustawodawca przewidział tu bezwzględny zakaz) ze składania zeznań, a mianowicie obrońca, co do faktów o których powziął wiadomość prowadząc sprawę oraz duchowny, co do faktów o których dowiedział się w trakcie spowiedzi. (art.178 kpk)
Należy już teraz odróżnić instytucję
odmowy składania zeznań, która sprowadza się do tego że po zgłoszeniu takiego uprawnienia, organ prowadzący przesłuchanie powinien natychmiast przerwać przesłuchiwanie świadka, wpisać taką informację do protokołu przesłuchania i na tym czynności zakończyć, od
prawa do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, w tej sytuacji bowiem świadek uchyla się od odpowiedzi na poszczególne pytania, a nie może całkowicie odmówić składania zeznań (gdyż w pewnych szczególnych sytuacjach może narazić się na zarzut popełnienia przestępstwa poplecznictwa - art 239 kk.)
Te instytucje należy znać i odróżniać, gdyż znane był przypadki np. członków palestry, adwokatów odmawiających składania zeznań w sytuacji gdy adwokat winien z powołaniem na tajemnicę zawodową uchylić się od odpowiedzi na konkretne pytania tej tajemnicy dotyczące. W jednym z przypadków sąd, wykorzystując niewiedzę pełnomocnika, wydał nawet postanowienie o aresztowaniu adwokata na okres 7 dni w związku z bezpodstawnym uchylaniem się od zeznań. (art. 287 § 1 kpk w zw. z art. 285 § 1 kpk)
Prawa Podejrzanego
Gdy dana osoba jest zatrzymana na mocy KPK, przysługują jej szereg praw. Pierwszym z nich jest prawo do bycia niezwłocznie poinformowanym o przyczynie zatrzymania (art. 244 § 2 KPK). To oznacza, że organy ścigania muszą jasno i zrozumiale wytłumaczyć zatrzymanej osobie powody jej zatrzymania.
Kolejne bardzo istotne prawo podejrzanego to prawo do obrony. Obejmuje ono prawo do skorzystania z pomocy obrońcy, którym może być radca prawny lub adwokat (art. 245 § 1 KPK). Podejrzany ma także prawo do odmowy składania wyjaśnień, co wynika z konstytucyjnej zasady nemo tenetur se ipsum accusare, czyli zasady zakazującej samooświadczenia (art. 175 § 1 KPK).
art. 175 kpk
§ 1. Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć.
§ 2. Obecny przy czynnościach dowodowych oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia co do każdego dowodu.
Jako obrońcy, zawsze podkreślamy, że z prawa odmowy składania wyjaśnień należy korzystać zawsze i domagać się udziału w przesłuchaniu obrońcy, zwłaszcza w sytuacjach nagłych związanych z zatrzymaniem, w szczególności jeśli prokurator lub organ prowadzący postępowanie (CBA, policja, CBŚP) informuje że w sprawie będą stosowane środki zapobiegawcze (jak tymczasowe aresztowanie, zakaz opuszczania kraju, zatrzymanie paszportu). Po złożeniu bowiem wyjaśnień przez podejrzanego, które w realiach polskich standardów są niejednokrotnie uzyskane w spsosób naruszający swobodę wypowiedzi podejrzanego z uwagi na stres, nieznajomość procedury oraz sugestie organu np. co do braku konieczności udziału obrońcy w przesłuchaniu "ponieważ sprawa jest prosta, oczywista, a obrońca może tylko zaszkodzić w uzgodnieniu wymiaru kary z prokuratorem i zakończeniu sprawy". :)
Porównanie Praw Podejrzanego i Świadka
Prawa podejrzanego i świadka mają na celu ochronę różnych aspektów wolności i praw obywatelskich. Podejrzany, jako osoba bezpośrednio oskarżona o przestępstwo, ma prawo do ochrony swojej pozycji w postępowaniu, co obejmuje prawo do obrony i prawo do odmowy składania wyjaśnień. Z kolei świadek, jako osoba, która może dostarczyć istotne informacje do sprawy, ale nie jest bezpośrednio oskarżona, ma prawo do odmowy zeznań lub odmowy na poszczególne pytania, które mogłyby narazić go na odpowiedzialność karną.
Prawa te są istotne dla zapewnienia sprawiedliwości i ochrony praw obywatelskich w Polskim systemie prawnym. Są one wyrazem zasady równości stron oraz zasady humanitaryzmu, które są fundamentem prawa karnego albo przynajmniej być powinny, chociaż praktyk zawodowa adwokatów zdaje się czasem wskazywać co innego.
adw. Łukasz Jaworski